Coraz mniej czasu zostało do wejścia w życie ustawy o ochronie sygnalistów, która będzie obowiązywać zasadniczo od 25 września. Jednakże to, kto ma zrealizować obowiązki tam przewidziane, budzi nadal istotne wątpliwości.

Wszystko wynika z dosyć nietypowej konstrukcji prawnej. Zazwyczaj wprowadzenie jakiegoś obowiązku (np. przyjęcia regulaminu pracy) jest zależne od odpowiedniej liczby pracowników. W tym przypadku jest jednak inaczej, bowiem zgodnie z art. 23 ust. 1 ustawy:

Przepisy niniejszego rozdziału [dot. zgłoszeń wewnętrznych – przyp. A.K.] stosuje się do podmiotu prawnego, na rzecz którego według stanu na dzień 1 stycznia lub 1 lipca danego roku wykonuje pracę zarobkową co najmniej 50 osób.

Kluczowe więc będzie nie to ile mamy pracowników (osób zatrudnionych w oparciu o stosunek pracy), ale ile osób wykonuje na naszą rzecz pracę zarobkową. Sposób uwzględniania poszczególnych kategorii osób został przy tym uszczegółowiony w art. 23 ust. 2 ustawy:

Do liczby 50 osób wykonujących pracę zarobkową na rzecz podmiotu prawnego wlicza się pracowników w przeliczeniu na pełne etaty lub osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli nie zatrudniają do tego rodzaju pracy innych osób, niezależnie od podstawy zatrudnienia.

W oparciu o to możemy przyjąć, że do liczby osób wykonujących na naszą rzecz pracę zarobkową, od której zależy istnienie względem nas obowiązku m.in. przyjęcia procedury zgłoszeń wewnętrznych, można zaliczyć następujące grupy osób:

1. pracowników – osoby zatrudnione w oparciu o stosunek pracy (np. na podstawie umowy o pracę) w przeliczeniu na pełne etaty; analogiczne rozwiązanie jest przyjęte np. w ustawie o ZFŚS, gdzie obowiązek utworzenia funduszu socjalnego również jest uzależniony od liczby pracowników przeliczanej na pełne etaty.
2. osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy – niewątpliwie będą to więc osoby zatrudnione na podstawie umów cywilnoprawnych (umowa zlecenia, umowa o świadczenie usług, kontrakt menadżerski, umowa o świadczenie usług zarządzania); w tym przedziale znajdą się też tzw. samozatrudnieni (z którymi zawarto umowy B2B, a które same nie zatrudniają innych osób i świadczą usługi samodzielnie); wydaje się, że uwzględnić należy również członków organów osoby prawnej, jeżeli otrzymują za pełnienie swojej funkcji wynagrodzenie.

Trzeba przy tym zauważyć, że polski ustawodawca wyszedł trochę przez szereg, gdyż z unijnej dyrektywy obowiązek ustanowienia wewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń był uzależniony od liczby właśnie 50 pracowników.  Jednakże zgodnie z poglądem wypracowanym w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości za pracownika zasadniczo uznaje się osobę, która przez pewien czas wykonuje usługi i świadczy pracę pod kierownictwem innej osoby w zamian za wynagrodzenie.

Weryfikację tego czy spełniamy próg 50 osób wykonujących pracę zarobkową będziemy musieli przeprowadzać dwa razy w roku – na dzień 1 stycznia i na dzień 1 lipca. Co ciekawe na ten podstawie próbuje się forsować pogląd, że realizacja obowiązków ustawowych powinna nastąpić dopiero od 1 stycznia 2025 r., jako pierwszego dnia (od wejścia w życie ustawy), w którym należy dokonać weryfikacji poziomu osób wykonujących pracę zarobkową.

Stanowisko takie wyraziło Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej na łamach Dziennika Gazety Prawnej wskazując, że to właśnie 1 stycznia 2025 r. jest pierwszym dniem obowiązywania obowiązku. Wcześniej zaś pracodawcy mogą prowadzić czynności zmierzające do przygotowania się do wdrożenia procedury (np. konsultacje procedury z organizacjami związkowymi).

Pogląd ten jest jednak (słusznie) krytykowany. Ustawa obowiązywać będzie bowiem od 25 września 2024 r., zaś przepisy nakładające obowiązek wprowadzenia procedury zgłoszeń wewnętrznych stosuje się do podmiotu na rzecz którego według stanu na dzień 1 stycznia lub 1 lipca danego roku (a więc 2024 r.) wykonuje pracę zarobkową co najmniej 50 osób. Niewątpliwie więc możliwa jest weryfikacja chociażby tego czy na dzień 1 lipca 2024 r. na rzecz danego podmiotu co najmniej 50 osób wykonywało pracę zarobkową.

Trzeba też pamiętać, że stanowisko MRPiPS wyrażone nawet na łamach poczytnego periodyku nie stanowi przepisów prawa. W świetle więc tego oraz poważnej odpowiedzialności karnej związanej z nieprzestrzeganiem przepisów ustawy o ochronie sygnalistów o wiele bezpieczniej będzie zrealizować obowiązki w terminie wejścia w życie przepisów.

Już 25 września 2024 r. wejdzie w życie ustawa o ochronie sygnalistów. To akt prawny, którego wprowadzenie przewiduje dyrektywa unijna z 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa. Pracodawcy muszą więc przygotować się na nowe regulacje i wdrożyć stosowne procedury. Dlatego warto pamiętać, jaka odpowiedzialność karna grozi za naruszenie ustawy o ochronie sygnalistów. Ochrona prawna sygnalistów to temat ważny dla każdego pracodawcy. 

Ochrona prawna sygnalistów

Polska ustawa z 14 czerwca 2024 r., która wejdzie w życie 25 września, przewiduje szereg instrumentów mających chronić sygnalistów, czyli osoby zgłaszające naruszenie prawa. Wobec owych sygnalistów nie można będzie np. podejmować działań odwetowych czy choćby próby lub groźby takich działań. Sankcją za naruszenie tego zakazu będzie m.in. odszkodowanie lub zadośćuczynienie.

Dla ochrony sygnalisty kluczowe znaczenie ma art. 6 ustawy:

Sygnalista podlega ochronie (…) od chwili dokonania zgłoszenia (…), pod warunkiem że miał uzasadnione podstawy sądzić, że informacja będąca przedmiotem zgłoszenia (…) jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia (…) i że stanowi informację o naruszeniu prawa.

Odpowiedzialność karna za naruszenie ustawy

Same przepisy nakazujące czy zakazujące określonych działań byłby jednak pozbawione mocy, gdyby ich naruszenie nie wiązało się z odpowiedzialnością. I nie chodzi tutaj o odpowiedzialność finansową w postaci odszkodowania, ale o odpowiedzialność karną. W Rozdziale 6 ustawa przewiduje bowiem kilka czynów zabronionych, które mogą być popełnione w związku z ustawą o ochronie sygnalistów. Rozwiązania te zawarte są w art. 54-59 ustawy. Przyjrzyjmy im się nieco bliżej.

Występek 1 – utrudnianie sygnaliście zgłoszenia (art. 54)

Pierwszym przestępstwem opisanym w ustawie jest utrudnianie lub uniemożliwianie sygnaliście dokonania zgłoszenia. Odpowiedzialności tej podlega osoba, która takie przeszkody stawia chcąc, aby zgłoszenie nie zostało dokonane. Nie chodzi więc o przypadkowe działania. Może to być np. nakłanianie do odstąpienia od zgłoszenia.

Za takie postępowanie grozi kara grzywny, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Jeżeli jednak owo utrudnianie czy uniemożliwianie będzie wiązało się z przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem, to odpowiedzialność będzie surowsza – nawet 3 lata pozbawienia wolności.

Występek 2 – odwet na sygnaliście (art. 55)

Przestępstwem będzie również odwet na sygnaliście, czyli działania podejmowane już po dokonaniu zgłoszenia. Co istotne, ochronie tej podlegają również osoby pomagające lub powiązane z sygnalistą.

Sama ustawa wymienia ponad 20 takich przykładowych działań odwetowych. Należą do nich sytuacje dość oczywiste, jak wypowiedzenie lub rozwiązanie bez wypowiedzenia stosunku pracy czy obniżenie wysokości wynagrodzenia. Jednak odwet może przybrać także trudne do jednoznacznej oceny zachowania, takie jak „spowodowaniu straty finansowej” u sygnalisty czy mobbing.

Za działania takie grozi grzywna, ograniczenie wolności albo więzienie do 2 lat, a gdyby działania te były uporczywe to więzienie do 3 lat.

Występek 3 – ujawnienie tożsamości sygnalisty (art. 56)

Jedną z podstawowych zasad ustawy jest to, że dane osobowe sygnalisty, pozwalające na ustalenie jego tożsamości, nie podlegają ujawnieniu nieupoważnionym osobom, chyba że za wyraźną zgodą sygnalisty (chociaż są pewne wyjątki od tej zasady). Dlatego tak ważne jest wdrożenie odpowiednich procedur zapewniających poufność tej tożsamości.

Wart pamiętać, że podobne reguły dotyczą tożsamości osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia oraz osoby powiązanej z sygnalistą.

Ten, kto naruszy ustawę i ujawni tożsamość tych osób, podlegać będzie grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Występek 4 – fałszywe zgłoszenie (art. 57)

Skoro odpowiedzialność ponosi ten kto utrudnia zgłoszenie, mści się na sygnaliście czy ujawnia jego tożsamość, to czy dokonanie bezzasadnego zgłoszenia jest dopuszczalne? Otóż nie.

Ustawodawca zdaje sobie sprawę, że funkcja zgłoszeń może być nadużywana (oraz ochrona z nich wynikająca). Dlatego osoba, która wie, iż żadnego naruszenia prawa nie było, nie powinna dokonywać zgłoszeń. Czy zakaz taki będzie wystarczający dla powstrzymania fałszywych zgłoszeń. Wątpię, niemniej warto pamiętać, że za takie zgłoszenie grozi grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. W tym wypadku ustawodawca nie zdecydował się na typ kwalifikowany w postaci „uporczywości” fałszywych zgłoszeń.

Wykroczenie – brak procedury (art. 58  i 59)

Czynem sankcjonowanym najlżej – bo uznanym tylko za wykroczenie – jest zaniechanie wprowadzenia procedury lub jej wprowadzenie z istotnym naruszeniem przepisów ustawy. Chodzi więc zarówno o brak rozwiązań w ogóle (czyli w dniu 25 września 2024 r.) albo o rozwiązania które są sprzeczne z ustawą (np. w ogóle nie chronią tożsamości sygnalisty).

Warto zatem opracowanie procedury powierzyć profesjonaliście, albowiem błąd w tym zakresie może narazić pracodawcę na karę grzywny.

Nowa ustawa to zatem nie tylko obowiązki, to także ryzyko odpowiedzialności karnej za jej naruszanie. Na szczęście jest jeszcze sporo czasu by rozważnie zaplanować i wdrożyć stosowne rozwiązania. Odkładanie tego „do jutra” może drogo kosztować. Ochrona prawna sygnalistów to nie są żarty.